پیش به سوی تدارک انقلاب سوسیالیستی در ایران / مازیار رازی
اعتراضات خیابانی دانشجویان و زنان دلیر ایران در هفته های پیش و به دنبال آن اعتصابات شورای سازماندهی اعتراضات کارگران پیمانی نفت، پتروشیمی عسلویه و پالایشگاه آبادان، ماهشهر، رانندگان تانکرهای سوخت و کارگران هفت تپه، و غیره، با شدت تداوم می یابند. چنانچه گسترش اعتراضات خیابانی و در محور آن اعتصابات کارگری تا مرحله اعتصاب سراسری مراکز تولید اصلی مانند نفت، گاز و پتروشیمی پیش روند، ما از مرحله موقعیت انقلابی به مراحل اعتلای انقلابی وارد خواهیم شد. یکی از وجوه مشخصه دوران اعتلای انقلابی طرح مساله قدرت حاکمیت است. طرح مساله قدرت دوگانه در جامعه، به مساله اصلی سرنوشت انقلاب ایران مبدل می شود. به سخن دیگر، سوال اصلی اینست: پس از سرنگونی قدرت دولت حاکم چه قدرت دولتی قرار است جایگزین آن شود؟ در پاسخ به این سوال دو بدیل از طرف دو دسته از نیروهای اپوزیسیون وجود دارد:
اول، سرنگونی رژیم جمهوری اسلامی، و جایگزینی آن با رژیم دیگری با چهره ای نوین (غیر اسلامی). اما، با حفظ دولت سرمایه داری که قدمت آن به حداقل یک قرن پیش بر می گردد. دولت های سرمایه داری در ایران، بر خلاف غرب، محصول انقلابات بورژوا دمکراتیک علیه فئودالیسم نبوده، بلکه دولت هایی بوده اند که توسط امپریالیسم از بالا به جامعه ایران تحمیل شده اند. دولت سرمایه داری از زمان رضا شاه تا کنون باقی مانده است. اما، رژیم شاه جایگزین رژیم رضا شاه شد. و رژیم خمینی جایگزین رژیم شاه شد. رژیم های تغییر کردند، اما دولت سرمایه داری حفظ شد.
در این دوره نیز اپوزیسیون راست و میانه (از سلطنت طلبان،مشروطه خواهان، سکولار دمکرات ها گرفته تا سوسیال دمکرات ها و غیره) همه خواهان حفظ دولت سرمایه داری اند، اما تغییر رژیم، یعنی خواهان صرفا «رژیم ـ چنج» و تداوم دولت سرمایه داری وابسته به دول امپریالیستی غربی هستند.
دوم، سرنگونی کل آپارتوس دولت سرمایه داری و رژیم جمهوری اسلامی، و جایگزینی آن با یک دولت نوین شورایی و حکومت کارگری. این چشم انداز اردوی کار (اکثر کارگران و زحمتکشان و نیروهای مترقی در جامعه و مارکسیست های انقلابی است).
تجارب دسته اول، دولت های سرمایه داری هستند که در یک قرن پیش در ایران، هیچ یک از تکالیف اصلی مردم کشور را حل نکرده است و تنها با شیوه سرکوب، زندانی کردن مخالفان و ارعاب و کشتار پاسخ داده اند. از اینرو بدیل های حکومتی مدافعان ایرانی امپریالیسم آمریکا (مانند رضا پهلوی ها و مجاهدین) و یا دول غربی اروپایی (مانند سوسیال دمکرات های ایرانی)
تجارب دسته دوم، پیروزی اولین و تنها انقلاب سوسیالیستی در جهان اکتبر ۱۹۱۷ درروسیه است که تجارب غنی برای کارگران پیشتاز و جوانان سوسیالیست در بر داشت. از اینرو بررسی این انقلاب موفقیت آمیز، در وضعیت کنونی بسیار حائز اهمیت است.
بزرگترین درسهائی هائی که از تجربه انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ امروز می توان گرفت کدام ها هستند؟
انقلاب روسیه، به عنوان نخستین انقلاب سوسیالیستی بر پایۀ تئوری های کارل مارکس، هنوز هم مهم ترین انقلاب در مقیاس جهانیست و هنوز هم درس های زیادی برای آموختن از آن وجود دارد. به همین جهت، بررسی آن همچنان دارای موضوعیّت و اهمیّت ویژه است. سه جنبۀ بسیار مهم در مورد این انقلاب وجود دارد که می تواند برای درک انقلابات آتی استفاده شود.
نخستین درس، اثبات این موضوع بود که تئوری های مارکس، مبنی بر آن که انقلاب، انقلاب سوسیالیستی، در دستور روز قرار دارد، صحیح است. به واقع این انقلاب، نخستین تجربۀ عملی تئوری ای بود که سال ها پیش از وقوع انقلاب، از سوی کارل مارکس بسط داده شده بود. برخی از این زاویه وارد بحث می شوند که اصولاً چنین مقولاتی، قریب به ۱۷۴ سال پیش از سوی کارل مارکس مطرح شده و ناگزیر الآن دیگر بی ارتباط و غیر قابل تطابق با شرایط کنونی به نظر می رسد. به زعم آن ها، ما الآن شاهد جوامع جدیدی هستیم، جوامعی که نسبت به گذشته از درجه پیشرفت و پیچیدگی بیش تری برخوردار هستند و بنابراین آن چه که فی المثل در انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ روسیه رخ داد، بی ارتباط با امروز است؛ چرا که این انقلاب در یک کشور عقب افتاده و در مقطع زمانی خاصّی رخ داد، زمینه رشد نظام سرمایه داری آمادگی چنین انقلابی را نداشت و به همین خاطر، مسائل مربوط به آن شرایط خاص مجدّداً تکرار نخواهد شد. آنها تکرار می کنند که ما باید به دنبال ایده هایی متفاوت با گذشته باشیم.
بنابراین کسانی که ادّعا می کنند این تئوری ها به خاطر شرایط متفاوت کنونی، کهنه و منسوخ است باید پاسخ دهند که چرا اصولاً شرایط این گونه است، چرا سرمایه داری نتوانسته مشکلات جوامع مختلف را حل کند، چرا وضعیّت جهان به مراتب بدتر از گذشته است، چرا ما شاهد جنگ ها در سراسر جهان بوده ایم. مانند جنگ در اوکراین، عراق، افغانستان و بسیاری دیگر از کشورها هستیم، جنگ هایی که از سوی امپریالیسم بر مردم جهان تحمیل شده است. چرا هنوز فلاکت و فقر در جهان ـ از آمریکای لاتین گرفته تا خاورمیانه و آفریقا و غیره ـ بیداد می کند. چرا مساله کرونا را بلافاصله مهار نکردند؟ چرا در پایتخت های مهم ترین کشورهای غربی، هنوز مردم فقیر و بدون مسکن و خوراک هستند؟ بنابراین دقیقاً چه تغییراتی رخ داده است که این تئوری ها و این تجربیات را منسوخ و بی اعتبار می کند؟
با توجه به این ناکارآمدی ها و بحران های عمیق اقتصادی و سیاسی در سطح جهانی و امروز در ایران است، که باید انقلاب روسیه مجدّداً و به تفصیل از سوی کارگران و انقلابیون جوان مطالعه شود تا درس های آن را فراگیرند، آن ها را به کار برند و سپس درس ها و تجارب خود را هم استفاده کنند. یکی از مهم ترین آموزه هایی که مارکس در سال ۱۸۴۸ و بعدها ۱۸۷۰ـ بلافاصله پس از کمون پاریس ـ مطرح کرد اینست که بورژوازی قادر به حتی ایجاد رفرم در جامعه هم نیست، بورژوای باید سرنگون و تمام ماشین قدرت آن خرد شود. بورژوازی دیگر کوچک ترین عنصر مترقی ای در خود ندارد و به همین خاطر است که مارکس در سال ۱۸۵۰، پس از مشاهده قدرت دو ساله بورژوازی در انقلاب آلمان ۱۸۴۸، این نکته را نشان داد که این بورژوازی، از کارگران بیش از هر نوع استبداد و حکومت مطلقه می ترسد و نتیجتاً آن ها فاقد قدرت لازم برای به انجام رساندن ابتدایی ترین وظایف دموکراتیک و فاقد هرگونه عنصر مترقی هستند. به همین جهت مارکس در خطابیه خود به کمیته مرکزی اتحادیه کمونیست ها (مارس ۱۸۵۰)(۱) صحبت از آن کرد که انقلاب ما باید یک «انقلاب مداوم» باشد؛ به این معنا که طبقۀ کارگر باید قدرت را به دست گیرد. این مسأله در سال ۱۸۵۰ طرح شد. پس مشخصاً در دوره فعلی، که شرایط به مراتب وخیم تر از آن سال هاست و بورژوازی هم نشان داده که نیرویی ارتجاعی است و کوچک ترین اهمیتی برای توده ها قائل نیست، بلکه تنها مشغول فربه کردن اقلیتی کوچک است و تمامی توان خود را برای سرکوب تمامی توده ها در سرتاسر جهان به کار می برد، باز هم قابل طرح شدن است.
بنابراین نخستین و مهم ترین درسی که می توان از انقلاب روسیه آموخت اینست که ما باید برای انقلاب، انقلابی که قرارست حکومت بورژوازی و کلّ ماشین دولتی آن را درهم شکند، از پیش تدارک ببنیم؛ این درس، به تجربۀ سال ۱۸۷۱ بازمی گردد. تجربه ای که بعدها بلشویک ها و شوراهای روسیه آن را به کار بردند. هنگامی که لنین جزوه «دولت و انقلاب»(۲) را در اوت ۱۹۱۷ به رشته تحریر درآورد، توانست تجربۀ کمون پاریس در آموزه های مارکس را با تجربه غنی دو انقلاب ۱۹۰۵ و ۱۹۱۷ روسیه تلفیق کند. لنین در همان جا و با اتکا به آموزه های مارکس و انگلس، نتیجه گیری می کند که بدون از میان برداشتن ابزار قدرت دولتی که به وسیله طبقات حاکم ایجاد شده، آزادی طبقه تحت ستم غیرممکن است. در نتیجه،باید تأکید کنم که خود انقلاب روسیه، اثباتی بود بر تئوری های مارکس و نه چیزی جدا و بی ارتباط با آن.
درس دوم، به تشکیل شوراها (سوویت ها) در انقلاب روسیه بازمی گردد؛ در واقع این موضوع، تعیّن ایده های مارکس ـ به خصوص در دهۀ ۱۸۶۰ـ مبنی بر ضرورت رهایی طبقه کارگر به دست خود، بود. این همان ایده ای بود که بلشویک ها برای تشکیل حزب خود و کمک به قدرت گیری شوراها در روسیه به کار بردند.
متأسّفانه در این جا نیز برخی برای توجیه سیاست های جدیدشان در قبال انقلاب و ایجاد حزب پیشتاز انقلابی و شوراها، این نوع ابزارها (شوراها) را نفی می کنند. بسیاری از آنان گمان می کنند که در اروپا، دوران به وجود آمدن شورا به سر آمده. امّا ما می گویم که بالعکس، در دوره تلاطمات اجتماعی و بحران، امکان تشکیل شورا به وجود می آید. شورا فرمی از خود ـ سازماندهی طبقه کارگر است که در موارد متعدّدی به کار رفته و حتی بدون شرکت و مداخله احزاب سیاسی شکل گرفته است. وقتی در روسیۀ ۱۹۰۵، در دوران لنین و در دوران فعّالیّت بلشویک ها شوراها برپا شد، لنین و حزب بلشویک نسبت به این سازمان ها تردید داشتند و حتی در ابتدا آن ها را به رسمیّت نمی شناختند؛ امّا به زودی دریافتند که نیروی توده ها در مبارزه علیه سرمایه داری، آن ها را به سوی خود ـ سازماندهی سوق می دهد و در حقیقت، شورا بر پایه یک نیاز عینی شکل گرفته است. به قول تروتسکی در کتاب «۱۹۰۵»، «شورا به عنوان پاسخ به نیازی عینی پا به عرصه وجود نهاد ـ نیازی که خود از بستر رویدادها زاده شده بود». آن ها پی بردند که مادام که سرمایه داری و بحران وجود دارد، مادام که امپریالیسم وجود دارد، این نوع خود ـ سازماندهی نیز وجود خواهد داشت.
شوراها در هرجا، از ایالات متحده گرفته تا اروپا و خاورمیانه، در دوره تلاطمات اجتماعی یا موقعیّت پیشا-انقلابی، تشکیل خواهند شد. بنابراین تشکیل شوراها درس بسیار مهمّی است که می توان از انقلاب روسیه آموخت و در تدارک برای انقلاب، به کار بست. باید روی این موضوع تأکید کنیم که کارگران تنها با اتکا به سازمان خود، قادر به کسب قدرت هستند و در مرکز یک چنین سازمانی، تشکیل شورا قرار دارد. پس از انقلاب روسیه، ما شاهد بوده ایم که در ابتدای انقلابی مانند انقلاب ایران نیز شوراها تشکیل شد. در این جا هم طبقۀ کارگر، بدون تجربه ای از انقلاب روسیه یا هرگونه تجربه ای از گذشتۀ خود، شوراها را تشکیل داد. فردا هم، در اروپا یا هرجای دیگری، زمانی که بحران سرمایه داری به حدّ اعلای خود برسد، زمانی که شرایط پیشاانقلابی حاکم شود، تشکیل شوراها در دستور روز قرار خواهد گرفت، درست همان طور که در انقلاب روسیه چنین شد.
درس سوّم هم اینست که پیش از هر انقلابی، دوره ای وجود دارد که انقلابیون بایستی برای انقلاب تدارک ببینند. این تدارک از اهمیّت بسرایی برخوردار است. انقلاب ها، نوعی طغیان نیستند؛ طغیان می تواند در انقلاب رخ دهد. همان طور که گفتم، موقعیّت پیشاانقلابی می تواند رخ دهد، امّا آن چه که تا حدودی پیروزی و موفقیّت آن را تضمین می کند، میزان تدارک برای این انقلاب است. این تدارک پیشین برای انقلاب هم تجربه ایست که می توان از انقلاب روسیه فراگرفت: ایجاد حزب پیشتاز.(۳)
بازهم این جا و آن جا می شنویم که برخی از گرایشات در مورد ایجاد حزب پیشتاز کاملاً تردید دارند و گمان می کنند که این بحث در کل کهنه و قدیمی است. به زعم آن ها، نباید از حزب پیشتاز حرفی زد، چرا که کارگران را به یاد دوران لنین می اندازد و طبقه کارگر، عموماً تحت تأثیر تبلیغات بورژوایی، به این مسأله واکنش نشان می دهد. از سانترالیسم دموکراتیک هم نباید سخنی به میان آورد چرا که به گفتۀ این رفقا، جوّ بدی ایجاد می کند و دیگران آن ها را کمونیست، استالینیست و نظایر این ها خطاب می کنند. بنابراین آن ها با این قبیل توجیهات، مسألۀ ضرورت تدارک برای انقلاب را به کناری می گذارند و در عمل به سیاست های رفرمیستی در می غلطتند؛ ایده حزب پیشتاز را رد می کنند و خود را تجربه انقلاب روسیه جدا می سازند.
باید در این جا تأکید کرد که یکی از مهم ترین عناصر در پیشرفت و گسترش مارکسیسم پس از مارکس، همین ایده حزب پیشتاز بوده است. ایده ای که مشخصاً به وسیله لنین پرورده شد، امّا پیش از او نیز گرامشی و انقلابیون بسیار دیگری تکامل داده بودند. هسته اصلی این ایده کاملاً روشن است: در جوامع بورژوایی، به علت توسعه سرمایه داری، تسلط ایدئولوژی بورژوازی و تأثیر آن بر احزاب توده ای باعث می شود که این احزاب توده ای در تحلیل نهایی قادر به تدارک برای انقلاب نشوند و دوشادوش بورژوازی قرار گیرند.
اینها سه درس اصلی انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ هستند که امروز نیز آنها می توانند برای انقلاب آتی ایران بکار گرفته شوند.
مازیار رازی
https://linktr.ee/mazraz
۱ آبان ۱۴۰۱
یادداشت ها
(۱)خطابیهٔ شورای مرکزی به اتحادیهٔ کمونیست ها، کارل مارکس ۱۸۵۰
(۲) دولت و انقلاب ، لنین۱۹۱۷
(۳) ضرورت و روش تشکیل حزب لنینی، مازیار رازی ۲۰۱۷
آخرین دیدگاه ها