موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دورۀ قاجاریه-۱

از میلیتانت شماره ۴۹

انتشار کتاب از احمد اشرف

مدخل: طرح مسئله، روش تحقیق، منابع و مأخذ

طرح مسئله

تجّار و اصناف به دو گونه مددکار سیر تحوّل جوامع غربی از دوران کشاورزی به دوران شهرنشینی و صنعتی جدید بوده اند: یکی از راه رشد و توسعۀ تجارت، حمل و نقل، بانکداری وصنایع جدید، و دیگر از راه دگرگون ساختن روابط دیرپای قدرت فئودالی و استقرار مردم سالاری یا دموکراسی بورژوایی. با این همه، نقش صاحبان سرمایه در تحولات سیاسی و اقتصادی در همۀ کشورهای مغرب زمین یکسان نبوده است. در انگلستان و فرانسه و آمریکا، تجّار و اصناف نقش عمده ای در تعیین مسیر تحولات تاریخی و حرکت جامعه به سوی سرمایه داری صنعتی و مردم سالاری ایفا کرده اند؛ حال آن که در آلمان (و هم چنین در ژاپن) تحوّل جامعه از راه انقلاب از بالا و به استعانت حکومت های فاشیستی صورت گرفته است. تأمّل در نقش تجّار در تحولات این کشورها نشان می دهد که اوضاع و احوال ماقبل صنعتی در شکل گرفتن نقش طبقۀ سرمایه دار در تحولات سیاسی و اقتصادی تا حد زیادی مؤثر بوده است. از جمله شرایط مناسب برای شرکت فعالانۀ طبقۀ سرمایه دار در تحولات سیاسی و اقتصادی و استقرار مردم سالاری، استقلال تجّار و اصناف در اجتماعات خودفرمان شهری و وجود امکانات عینی برای برقراری تعادل قوا میان نیروهای عمدۀ اجتماعی یعنی دستگاه سلطنت، اشراف زمین دار و طبقۀ نوخاستۀ سرمایه دار و نیز واکنش مساعد زمین داران به کاربرد شیوه های سرمایه داری در تولیدات کشاورزی است.¹

هدف اساسی از این تحقیق بررسی موانع تاریخی رشد سرمایه داری صنعتی جدید در کشور ما و نقشی است که جماعت بازاریان و به خصوص تجّار بزرگ در سیر تحولات اقتصادی و اجتماعی جامعۀ ایرانی در اواخر قرن گذشته و اوایل قرن کنونی هجری قمری ایفا کرده اند. فرضیۀ اساسی این تحقیق آنست که تجّار بزرگ کشور ما در این دوران حساس تاریخی کوشش هایی به عمل آوردند تا رسالت تاریخی طبقاتی خود را در سیر تحولات اجتماعی تحقق بخشند و جامعۀ ایرانی را از دوران نیمه فئودالی و شبه آسیایی به دوران سرمایه داری و «شهری-صنعتی» جدید سوق دهند. با آن که آنان در راه تحقق رسالت تاریخی خود کوشش های بسیار نمودند و به موفقیت هایی نیز نایل شدند- که دست آوردهای عمدۀ آن از نظر اقتصادی، رشد مبادلات بازرگانی خارجی و از نظر سیاسی، کوشش در راه ایجاد مشروطیت بود- لکن از دو جهت اساسی که یکی پیدایش سرمایه داری صنعتی و دیگری استقرار مردم سالاری (دموکراسی بورژوایی) است با ناکامی رو به رو شدند. چرا که استبداد داخلی همراه با ویژگی های شیوه های تولید در اجتماعات ایلی، شهری و روستایی از یک سو، و استعمار خارجی از دیگر سوی، مانع رشد سرمایه داری جدید صنعتی و تحقّق رسالت تاریخی سرمایه داری ملّی در کشور ما گردیدند.

روش تحقیق

چنان که از ماهیّت طرح مسئله و چگونگی تنظیم فرضیۀ تحقیق پیداست، برداشت اساسی در این کار تحلیل شالوده های اجتماعی است. بدین گونه ابتدا باید نیروهای عمده و نظام های وسیع تری که در تعیین مسیر تحولات اجتماعی و چگونگی ایفای نقش بازاریان در این دگرگونی ها تأثیر دارند، مشخص شوند. این عوامل اساسی و بنیادی عبارتند از شیوه های تولید شهری، روستایی و عشایری و نظام های سیاسی و اقتصادی جامعۀ شهری و به طور کلی نیروهای عمدۀ اجتماعی از یک سو و نیروهای استعمارگر غربی و اقتصاد نوپای جهانی از سوی دیگر.

برای تعیین میزان و چگونگی برخورد این نیروها و نقش آن ها در تحولات اجتماعی و برای آزمون فرضیه های این پژوهش مراحلی پیموده شده که اشارۀ کوتاهی به آن ها در این مقدّمه از نظر روشن شدن موارد و مضامین اساسی، روش تحقیق، رویۀ کار پژوهشی و نیز فنونی که به کار گرفته شده، ضروری است. فعّالیت اوّل، تعیین وضعیت ها و شرایطی هستند که بستر اجتماعی رفتارهای بازاریان را شکل می دهند. برای بررسی این عوامل که در فرضیۀ تحقیق تحت عنوان مفاهیم کلی استبداد داخلی و استعمار خارجی مشخص شده اند، باید از یک سو به چگونگی اوضاع و احوال حاکم بر اعمال و رفتار بازاریان در شرایط سنّتی جامعۀ ایرانی، که تا قرن گذشته ادامه داشته است، بپردازیم و از سوی دیگر وضعیّت نیمه استعماری را که از نیمۀ دوّم قرن گذشته بر جامعۀ ایرانی تحمیل شده است، مورد بررسی قرار دهیم و سرانجام این که، چگونگی تحوّلات سیاسی و اقتصادی در دورۀ مورد نظر و نقش بازاریان در این تحولات را در نظر آوریم.

فعّالیت دوّم، تعیین موارد و مضامینی است که برای مشخّص نمودن این عوامل و وضعیّت ها باید آن ها را در منابع و مآخد گوناگون تاریخی جست و جو کنیم. این موارد به این شرح تعیین شده اند: موقعیّت بازاریان در نظام اجتماعی و در سلسله مراتب طبقاتی اجتماعات شهری؛ تشکّل بازاریان در انجمن های صنفی و موقعیّت آنان در ساخت قدرت سیاسی و میزان استقلال آنان از نظام سیاسی و وابستگی آنان به دستگاه عمّال دیوانی؛ عوامل و موانع رشد و توسعۀ مبادلات بازرگانی و تولیدات صنعتی در بازار و چگونگی نوسانات آن در شرایط متفاوت سیاسی؛ ناایمنی های ناشی از نظام خان خانی و تحمیلات و تعدیّات عمّال دیوانی به بازاریان؛ نقش های اقتصادی بازاریان و به خصوص طایفۀ تجّار از نظر تولید کالایی و سرمایه گذاری صنعتی، گردآوری و مبادله و صادرات کالاهای داخلی و واردات و توزیع مصنوعات و کالاهای خارجی، فعّالیت های بانکداری، فعّالیت های کشاورزی و زمینداری، تدارک قرض برای عمّال دیوانی و مشارکت آنان در تشکیل شرکت های تجاری به شیوۀ نوین؛ نقش اجتماعی تجّار در انجام دادن خدمات رفاهی و تأسیس مؤسسات عام المنفعه مانند مدارس و مساجد و کاروان سراها و بازارها و پل ها و قنات ها و نهرها و راهسازی؛ نقش سیاسی تجّار در جنبش های ضداستبدادی و ضداستعماری و برخوردهای آنان با سرمایه داری غربی؛ خصوصیّات اجتماعی و فرهنگی تجّار و میزان سواد آنان و نیز برخوردهای آنان با فرهنگ غربی؛ چگونگی استقرار وضعیّت نیمه استعماری، و وابستگی اقتصاد سنّتی ایران به اقتصاد نوپای جهانی و بازارهای بین المللی و نیز چگونگی همسازی اقتصاد سنّتی در زمینه های تولیدات کشاورزی؛ تولیدات صنعتی و مبادلات بازرگانی با اوضاع و احوال تازه؛ چگونگی رشد مبادلات بازرگانی خارجی و ترکیب واردات و صادرات؛ نقش تجّار ایرانی و تجارت خانه های فرنگی در مبادلات بازرگانی خارجی و نیز در تراکم سرمایه و سرمایه گذاری های صنعتی؛ سیاست های اقتصادی و مالی و گمرکی دولت ایران در این دوران؛ و سرانجام مشخّصات عمدۀ رشد اقتصادی در وضعیّت نیمه استعماری و واکنش های تجّار و بازاریان در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی و تعیین میزان موفقیت ها و ناکامی های آنان در این جنبش ها؛ نوع و میزان وابستگی سرمایه داری ملّی به سرمایه داری غربی و بررسی ماهیّت سرمایه داری ملّی و سرمایه داری وابسته و روابط آن ها با یک دیگر و نیز میزان رشد سرمایه داری ملّی در رابطه با رشد پرولتاریای صنعتی.

فعّالیت سوّم در این تحقیق شامل بررسی و گردآوری داده های مربوط به موارد و مضامین یادشده از منابع و مآخذ گوناگون تاریخی است که در دسترس قرار داشته است. به بیان دیگر، موارد و مضامین تعیین شده به نوبۀ خود از یک سو تعیین کنندۀ انواع منابع و مآخذی به شمار می آیند که باید جست و جو و بررسی شوند و از سوی دیگر نوع مطالبی را که باید در برگه برداری (فیش برداری) و تنظیم و طبقه بندی برگه ها مورد نظر باشند، معین می کنند. منابعی که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته اند، در بخش بعد تشریح خواهند شد.

فعّالیت چهارم در این تحقیق، بررسی و تجزیه و تحلیل برخی از منابع پراهمیّت است؛ مانند تحلیل کمّی و کیفی مشخّصات خاندان های تجّار محلات دهگانۀ شیراز، مندرج در جلد دوّم فارسنامۀ ناصری، تحلیل محتوای مذاکرات مجلس اوّل از نظر تعیین نقش تجّار و اصناف در مجلس اوّل و تجزیه و تحلیل «کتابچۀ ترقیم و تشخیص القاب» که در سال 1279 هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه تهیه گردیده و از نظر ترکیب قشرهای اجتماعی و تعیین موقعیّت تجّار و اصناف در نظام مراتب اجتماعی در شهرها حایز اهمیّت خاص است. روش تجزیه و تحلیل هر یک از منابع مذکور باید جداگانه و به تفصیل بررسی و ارائه شود، لکن توضیح مختصری دربارۀ روش تجزیه و تحلیل این منابع در این جا ضروری به نظر می رسد.

کتاب فارسنامۀ ناصری، یکی از مهم ترین آثار تاریخ نگاری دوران قاجاریه است و میرزا حسن فسائی نویسندۀ دانشمند آن حدود یک صد صفحه از جلد دوم کتاب را به شرح حال حدود 110 خاندان از خاندان های اعیان محلات شیراز در قرن گذشته اختصاص داده است که حدود 20 خاندان آن را خاندان های تجّار شیرازی تشکیل می دهند. روش کار در تحلیل فارسنامۀ ناصری، تنظیم شجرة النسب خاندان های تجّار و تهیۀ برگه هایی بوده است حاوی 16 اطلاع دربارۀ تجّاری که در زمان نگارش فارسنامه فعّالیت داشته اند. آن گاه برگه های اطلاعاتی از نظر چگونگی تحرّک اجتماعی تجّار بررسی شده اند. گذشته از آن چگونگی توزیع تجّار در محلات اعیان نشین و محلات کم تر اعیان نشینِ شهر، با استفاده از چند ملاک بررسی شده است. مشخصات اقتصادی و اجتماعی تجّار شهر در برگه های دیگری منعکس گردیده و در تحلیل موقعیّت اجتماعی و نقش اقتصادی و اجتماعی تجّار مورد استفاده قرار گرفته اند و نتایج کار در گزارش جداگانه ای به زبان انگلیسی تدوین گردیده است.

برای تحلیل محتویات مذاکرات مجلس اوّل و تعیین نقش تجّار و اصناف در دورۀ اوّل مجلس شورای ملّی ابتدا موضوعات مورد بحث در مجلس به طور کلی بررسی شده و سپس طبقه بندی موضوعی شده اند. طبقه بندی اصلی شامل امور پارلمانی و انتخابات و قوانین، روابط مجلس با حکومت، روابط مجلس با مردم، امور مالی و اقتصادی، و مسائل فرهنگی می باشد. در مرحلۀ بعد کلیۀ دفعات سخن نمایندگان از متن اصلی به 16،509 برگه منتقل گردیده و برحسب رده های اصلی و فرعی طبقه بندی شده اند. سپس دفعات سخن نمایندگان تجّار و اصناف در زمینه های مختلف شمارش شده و میزان مشارکت آنان در امور مختلف مجلس معیّن شده است. گذشته از آن زمینه های اجتماعی و طبقاتی نمایندگان مجلس از منابع مهمّ موجود، بررسی و تعیین گردیده است. به طور کلّی، هدف اصلی آن بود که گذشته از تحلیل کمّی که شامل شمارش دفعات سخن نمایندگان است، هر موضوع خاص مورد تحلیل کیفی نیز قرار گیرد تا تصوّرات و آرمان های نمایندگان متعلق به طبقات مختلف اجتماعی نیز روشن شود. لکن به علت آن که این کار نیازمند به زمان نسبتاً زیادی بود، انجام دادن آن را به زمان دیگری موکول نمودیم.

در تحلیل «کتابچۀ ترقیم و تشخیص القاب» ابتدا کلیۀ مشاغل را با عناوین رسمی آن ها به برگه ها (فیش) منتقل نمودیم و سپس کلیۀ مشاغلی را که دارای عناوین برابر بودند رده بندی کردیم و سرانجام به تنظیم و تدوین رده های برابر عمّال درباری و کشوری و نظامی و حکّام ایالات و ولایات، علمای وابسته و علمای مستقل، مقامات شهری و تجّار و اصناف پرداختیم و ساخت سلسله مراتب شهری را در آن زمان و نیز موقعیّت تجّار و اصناف در این سلسله مراتب را مشخص کردیم.

فعّالیت پنجم در این پژوهش، تجزیه و تحلیل یافته ها و داده ها برای انجام دادن هدف تحقیق و نیز آزمون فرضیۀ تحقیق است. سازمان مطالب و تدوین یافته های پژوهش در ارتباط با هدف و فرضیۀ تحقیق صورت گرفته است، بدین گونه که ابتدا به تشریح موقعیّت بازاریان در نظام سنّتی اجتماعات شهری کشور پرداخته ایم و آن گاه پیدایش وضعیّت نیمه استعماری و فعّالیت های بازرگانی و صنعتی بازرگانان و تجّار فرنگی را بررسی نموده ایم و سپس به رشد مبادلات بازرگانی و سرمایه داری تجاری در وضعیّت نیمه استعماری پرداخته ایم. در بخش بعد، به عنوان جمع بندی کلّی، ماهیّت و طبیعت رشد اقتصادی در شرایط نیمه استعماری را بررسی کرده ایم و پس از آن به نقش تجّار و بازاریان در جنبش های ضدّ استبدادی و ضدّ استعماری اواخر قاجاریه پرداخته ایم. در آخرین بخش این گزارش از داده های ارائه شده برای بررسی فرضیۀ تحقیق استفاده کرده و نتایج عمدۀ پژوهش را عرضه کرده ایم. گذشته از رسالۀ حاضر، نتایج تحقیق در دو مقالۀ دیگر به زبان انگلیسی نیز تدوین و ارائه شده: یکی از آن ها که در واقع خلاصه ای از رسالۀ حاضر است، تحت عنوان «تجّار و اصناف و تحوّلات ایران در قرن نوزدهم» هم اکنون به چاپ رسیده است، و مقالۀ دیگری که حاوی تجزیه و تحلیل مطالب فارسنامۀ ناصری و چند مأخذ دیگر است، زیر عنوان «تجّار شیراز در نیمۀ دوّم قرن نوزدهم» در دورۀ دوازدهم مجلۀ مطالعات ایرانی در سال جاری به چاپ خواهد رسید.

منابع و مآخذ

منابع و مآخذی که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته اند، شامل منابع و مآخذ فارسی و منابع خارجی است. منابع فارسی را می توان به یازده گروه تقسیم کرد: یکم، اسناد تاریخی مانند فرمان ها، دستورالعمل ها، وقفنامه ها، کتیبه ها، نامه ها و گزارش ها که گاهی در خلال مطالب آن ها دربارۀ تجّار و اصناف و روابط آن ها با عمّال دیوانی و مسائل مالی و اقتصادی کشور اشاره ها و نکته های سودمندی یافته می شوند. برخی از این اسناد و مدارک تاریخی هم اکنون به چاپ رسیده اند، مانند نامه ها، عرایض و مکاتبات مربوط به مجلس وکلای تجّار که در کتاب افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشدۀ دوران قاجار، به همّت دکتر فریدون آدمیّت و دکتر هما ناطق گردآوری، بررسی و منتشر گردیده است و یا نامه هایی که ابراهیم صفایی در چند مجلد از اسناد دوران قاجار منتشر ساخته است، و یا مجموعۀ مفصّلی از فرمان ها و قباله ها و بنچاق ها مربوط به استرآباد که در مجلدات ششم و هفتم کتاب از آستارا تا استرآباد، تألیف مسیح ذبیحی و منوچهر ستوده انتشار یافته است، و یا مجموعۀ اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله که به همت کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی انتشار یافته، و یا برخی اسناد که جهانگیر قائم مقامی در کتاب یکصد و پنجاه سند تاریخی از جلایریان تا پهلوی، گردآوری کرده است. برخی اسناد که به تفاریق در مجلۀ راهنمای کتاب و در نشریات سالانۀ فرهنگ ایران زمین و مجلۀ آینده به همت ایرج افشار انتشار یافته و نیز اسناد و مدارک مربوط به جنبش تنباکو و نهضت مشروطیت ایران که از نظر نقش تجّار در این جنبش ها حایز اهمیت بوده و در کتاب های عمدۀ انقلاب مشروطیت ایران، که در جای خود معرّفی خواهند شد، انتشار یافته اند نیز از اهمیت خاص برخوردارند.²

اسناد و مدارک منتشر نشده دربارۀ اوضاع اقتصادی و مالی و نقش تجّار در اواخر دوران قاجاریه به مراتب وسیع تر از اسناد منتشر شده می باشند. پاره ای از این اسناد و مدارک به صورت مجموعه های خطی در کتابخانۀ مجلس سنا، کتابخانۀ ملک، کتابخانۀ سلطنتی، کتابخانۀ آستان قدرس رضوی، کتابخانه و آرشیو وزارت امور خارجه و کتابخانه های شخصی نگاهداری می شوند. در این میان مهم ترین مجموعۀ اسناد و مدارک دربارۀ نقش تجّار در تحولات سیاسی و اقتصادی کشور، که مربوط به اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی است، آرشیو عظیم امین الضّرب است که به همّت دکتر علی اصغر مهدوی به طور کلّی منظم و بر حسب موضوعات عمده طبقه بندی شده و تاکنون بخش بسیار کوچکی از این اسناد منتشر گردیده و تفحّص در آن ها به فرصت بسیار نیاز دارد.³

در این تحقیق از بخش های منتشر شده و تعدادی از اسناد منتشرنشدۀ این مجموعه استفاده شده است. مجموعۀ سودمند دیگری که در این زمینه موجود است، مجموعۀ دفاتر کپیه و نامه ها و اسناد و مدارک خاندان اتحادیه است که در اختیار خانم منصورۀ نظام مافی قرار دارد و برخی از اسناد آن انتشار یافته است. گذشته از این آرشیوها، دفاتر کپیه و دفاتر حساب و مکاتبات را می توان در گوشه و کنار به دست آورد و از آن ها در بررسی موقعیّت و نقش تجّار سود جست.

دوّم، در ارتباط با این دسته از اسناد و مدارک باید از آمارها و ارقام مالیاتی، گمرکی، و نفوس یاد کرد. با آن که در دورۀ قاجاریه آمارهای منظمی در این زمینه ها در دست نیست، لکن آمارها و ارقام پراکنده ای به جای مانده است که به جای خود بسیار سودمند است. از آن جمله است «کتابچۀ جمع و خرج کل هذه السنه ایت ایل ممالک محروسه مطابق سنۀ 1304 ه.ق» در مجموعۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای ملّی، که از اسناد منحصر به فرد جامع دربارۀ بودجۀ مملکت در آن زمان است. هم چنین است جمع و خرج های آذربایجان و فارس و دستورالعمل های گیلان، فارس، آذربایجان، خمسه و طارم و گروس که در همان مجموعۀ آثار خطی نگاهداری می شود. در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نیز تعدادی دستورالعمل های ولایات مختلف و کتابچه های جمع و خرج مملکت و ایالات موجود است. «دفاتر جز و جمع فارس بر حسب بلوک و بلده»، در مجلّد دوّم مجموعۀ ناصری که در کتابخانۀ سلطنتی مضبوط است، نیز برای بررسی اوضاع مالی و اقتصادی این ایالت سودمند است. آمارهای نفوس شهرهای مختلف نیز حاوی اطلاعات سودمندی دربارۀ شالودۀ جمعیّت و گروه های عمدۀ شغلی می باشند که تجزیه و تحلیل آن ها برای شناخت جامعۀ آن روز شهری ضرور است. معروف ترین این سرشماری ها تشخیص نفوس دارالخلافه، تألیف عبدالغفّار نجم الدوله است که به همّت دکتر ناصر پاکدامن با تحقیقی فاضلانه در امر سرشماری و احوال مؤلف به چاپ رسیده است. چند سرشماری دیگر از شهرهای کرمان، مشهد، اصفهان، قم و تهران در دست است که همۀ آن ها نیز به همّت ایشان تجزیه و تحلیل شده و در حال انتشار است. در این میان یک مجموعۀ سه جلدی سرشماری از شهر تهران در دست است که حاوی اطلاعات بسیار سودمند در زمینه های جمعیتی و به خصوص آمارها و اطلاعات نادر و منحصر به فرد در زمینۀ اصناف تهران است. نخستین مجلّد این مجموعه در سال 1304 شمسی توسط دائرة احصائیۀ بلدیۀ طهران زیر عنوان سالنامۀ احصائیۀ شهر طهران در سنۀ 1300 إلی 1303 شمسی، به چاپ رسیده است و مجلّدات دیگر که دنبالۀ کار را گرفته اند در سال های 1310 و 1312 شمسی چاپ شده اند. با آن که آمارها و اطلاعات این مجموعه مربوط به اوایل دوران پهلوی است، لکن نظر به این که مشخّصات آخرین سال های عصر قاجاریه را دربر دارد و نیز روشنگر برخی دگرگونی های اجتماعی و اقتصادی در اواخر دورۀ قاجاریه است، از اهمیّت خاص برخوردار است.

سوّم، جغرافیای نواحی و شهرها که فارسنامۀ ناصری، از میرزا حسن فسائی، آثار عجم، از فرصت شیرازی، جغرافیای اصفهان، از میرزا حسین تحویلدار، استرآبادنامه، گردآوردۀ مسیح ذبیحی، تاریخ و جغرافیایی دارالسلطنۀ تبریز، از نادر میرزا، اصفهان نصف جهان، از محمدمهدی اصفهانی، الاصفهان، از نادر میرزا، تاریخ کاشان، از سهیل کاشانی، جغرافیای کرمان، از وزیری کرمانی، اعلام النّاس فی تاریخ بندر عباس، از سدید السلطنۀ کبابی، و تاریخ عراق عجم، از وکیلی طباطبایی، از نمونه های برجستۀ آن به شمار می آیند. در این آثار اطلاعات سودمندی دربارۀ وضع اقتصادی شهرها، مشخّصات تجّار و اصناف، فعّالیت های اقتصادی و اجتماعی بازاریان و موقعیّت بازاریان در نظام مراتب اجتماعی شهرها می توان یافت.

چهارم، کتاب های خاطرات و شرح حال ها و سفرنامه هاست که از زمان ناصرالدّین شاه رواج و رونق یافته و ده ها کتاب خاطرات و سفرنامه از اواخر دوران قاجاریه به جا مانده است. در این آثار، پاره ای مطالب باارزش دربارۀ وضع بازاریان و چگونگی تحولاتی که در این دوران در جریان بوده است، می توان به دست آورد. از نمونه های برجستۀ این آثار شرح زندگانی من، از عبدالله مستوفی، شرح حال عباس میرزا ملک آرا، برادر ناصرالدین شاه، سفرنامۀ کلات، از احمد مجدالاسلام کرمانی، خاطرات و خطرات، از مخبر السلطنه هدایت، حیات یحیی، از یحیی دولت آبادی، روزنامۀ اخبار مشروطیت و انقلاب ایران، از سید احمد تفرشی حسینی (تمجید السلطان)، تاریخ بیداری ایرانیان، از ناظم الاسلام کرامانی، دافع الغرور، از ادیب الملک، سفرنامۀ خوزستان، از عبدالغفّار نجم الملک، و سفرنامه های ناصرالدّین شاه را می توان برشمرد.

پنجم، رساله های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی است که برخی از آن ها مانند «رسالۀ مجدیّه» از میرزا محمدخان مجد الملک، رسالات میرزا ملکم خان ناظم الدّوله و رسالات مندرج در افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشدۀ دوران قاجار، به چاپ رسیده و بسیاری از آن ها هنوز به صورت آثار خطی در کتابخانه های عمومی و خصوصی محفوظ است. در برخی از این رساله ها مطالب و نکات بسیار سودمندی دربارۀ اوضاع اقتصادی کشور، موقعیّت تجّار و بازاریان و نقش آنان در تحولات سیاسی و اقتصادی کشور و به خصوص موانع تاریخی رشد سرمایه داری ملّی در ایران می توان به دست آورد.

ششم، مجموعۀ تألیفات محمد حسن خان اعتمادالسلطنه (صنیع الدوله) و نیز مجموعۀ خطی معروف به مجموعۀ ناصری است که به همّت وی تهیه شده و هشت مجلّد آن در کتابخانۀ سلطنتی نگاهداری می شود. مهم ترین کار اعتمادالسلطنه در زمینۀ بحث ما کتاب المآثر و الآثار است که فهرستی از وقایع عمده و به خصوص ابداعات و ابتکارات و صنایع جدید و فهرستی از اعیان کشور یعنی علما و عمّال به دست می دهد و برخی از بزرگان تجّار و القاب آنان را معرفی می کند. کتاب دیگر وی که از نظر موقعیّت تجّار و روابط آنان با عمّال دیوانی حاوی نکات قابل ملاحظه می باشد، کتاب روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه است. کتاب خلسۀ اعتمادالسلطنه نیز از نظر تفسیری که بر اوضاع آن دوران و شرایط استبدادی و استعماری دارد از ارزش خاص برخوردار است. سالنامه هایی که وی منفرداً و یا به ضمیمۀ کتاب های متعدّد تدوین و منتشر کرده است نیز از نظر شناخت ترکیب طبقاتی جامعه و به خصوص تشخیص مراتب عمّال دیوانی و موقعیّت تجّار در میان آنان قابل استفاده می باشد. در این میان کتاب مرآت البلدان ناصری از نظر برخی اطلاعات سودمند و به خصوص از نظر مجموعۀ ناصری که برای تدوین آن گردآوری شده و مورد استفادۀ اعتماد السلطنه قرار گرفته است از اهمیّت خاصی برخوردار می باشد. این مجموعۀ نفیس خطی، حاوی کتاب ها و رساله های مختلفی است که در دوران پادشاهی ناصرالدّین شاه از سال 1290 هجری قمری به بعد تهیّه شده و برای اعتمادالسلطنه ارسال گردیده است و وی آن ها را در این هشت مجلّد گردآورده و نگاهداری کرده است. برخی از رساله ها و کتاب های این مجموعه از مهم ترین منابع بررسی اوضاع اقتصادی و تحقیق در وضع تجّار و اصناف به شمار می آیند، مانند جغرافیای اصفهان، از میرزا حسین تحویلدار و سفرنامۀ خوزستان، از عبدالغفّار نجم الملک که هم اکنون به طبع رسیده اند و برخی دیگر مانند «تاریخ قم» و «گنج شایگان» از جلد اوّل، «جزو جمع فارس بر حسب بلوک و بلده» از جلد سوّم، «کتابچۀ نفوس و جغرافی بلدۀ طیّبۀ همدان» از جلد پنجم، «اطلاعات دربارۀ محلات قزوین» از جلد ششم و اطلاعات پراکندۀ دیگر که به جای خود سودمند می باشند و هنوز به طبع نرسیده اند.

هفتم، کتاب های تاریخ کلّی و تاریخ سیاسی دوره ای یا تاریخ اجتماعی عصر قاجاریه که در آن ها جسته و گریخته مطالبی در زمینۀ اوضاع اقتصادی و مالی و اوضاع عمومی کشور در ارتباط با بازاریان و تجّار و نیز روابط خارجی کشور در ارتباط با گسترش نفوذ نیروهای استعماری یافته می شود، مانند ناسخ التواریخ، از لسان الملک سپهر، تاریخ نو، از جهانگیر میرزا، حقایق الاخبار، از جعفر خورموجی، و گزارش ایران از مخبر السلطنه هدایت. در مورد تاریخ این دوران برخی از آثار جدید نیز می توانند مورد استفاده قرار گیرند، مانند تاریج اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، از سعید نفیسی، روس و انگلیس در ایران، از فیروز کاظم زاده (که در اصل به زبان انگلیسی تهیه و سپس به فارسی برگردانده شده است)، ایران و انگلیس، از مهدی مجتهدی و تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، از محبوبی اردکانی.

هشتم، کتاب هایی که در باب امور اقتصادی و مالی اواخر دورۀ قاجاریه انتشار یافته است و مطالب سودمند در آن ها یافت می شود. پراهمیّت ترین این آثار گنج شایگان، از سید محمد علی جمال زاده، ایران اقتصادی، از رحیم زاده صفوی، استقلال گمرکی ایران، از رضا صفی نیا و عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، از ابراهیم تیموری و تاریخچۀ سی سالۀ بانک ملی ایران، است.

نهم، منابع و مآخذ مربوط به شرح حال تجّار کشور و مشخّصات عمدۀ آن هاست که به خصوص در تاریخ و جغرافیای شهرها، که شرح آن گذشت (مانند فارسنامۀ ناصری و تاریخ کاشان و جغرافیای کرمان)، مطالب سودمند در این زمینه می توان به دست آورد. منابع دیگر آثاری است که بعداً در این زمینه تدوین شده، مانند تاریخ رجال ایران، از مهدی بامداد، «رجال صدر مشروطیت»، از حاجی میرزا ابوالحسن علوی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، از مهدی مجتهدی و «مختصر تاریخ مجلس شورای ملّی ایران»، از سید حسن تقی زاده. بدیهی است که در این زمینه در لا به لای منابع و مآخذ دیگری که ذکر آن ها رفت و یا بعداً معرّفی خواهند شد نیز مطالب سودمندی دربارۀ تجّار و بازاریان وجود دارد که باید جست و جو و برگه برداری شوند.

دهم، منابع و مآخذ مربوط به انقلاب مشروطیت ایران که حاوی اطلاعات سودمند دربارۀ نقش تجّار و بازاریان در این جنبش بزرگ می باشند. برخی از این آثار حاوی خاطراتی از جریان مشروطیت و نیز حاوی اسناد و مدارک اصیلی هستند که در همان زمان انتشار یافته است و حاوی اعلانات و نامه ها و شرح مذارکات انجمن های سرّی می باشند. از مهم ترین این آثار، تاریخ بیداری ایرانیان، از ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ انقلاب مشروطیت، از مجدالاسلام کرمانی، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، از محمدباقر ویجویه، روزنامۀ اخبار مشروطیت و انقلاب ایران، از سیداحمد تمجید السلطان تفرشی، یادداشت های تاریخی راجع به فتح تهران و اردوی برق، از سالار فاتح، گوشه ای از رویدادهای انقلاب مشروطیت، از امجد الواعظین تهرانی، تاریخ انقلاب آذربایجان و خوانین ماکو، از نصرت الملک می باشند. برخی دیگر از آثار مربوط به انقلاب مشروطیت بعد از انقلاب و بر اساس آثار اصیل اوّلیه تدوین گردیده است و حاوی اطلاعات سودمند می باشند که اهمّ آن ها تاریخ مشروطۀ ایران، از مرحوم کسروی است. کتب دیگر مانند گیلان در جنبش مشروطیت، از ابراهیم فخرایی، کاشان در جنبش مشروطۀ ایران، از حسن نراقی، تاریخ انقلاب طوس، از محمد حسن خراسانی، تلاش آزادی، از باستانی پاریزی، و نیز آن چه دربارۀ رهبران و فعّالان مشروطیت مانند حیدرخان عمواغلی و دیگران انتشار یافته است، می توانند مورد استفاده قرار گیرند. گذشته از این آثار، برخی از اهل علوم اجتماعی به تجزیه و تحلیل رویدادهای مشروطیت و نقش طبقات گونانگون اجتماعی در جنبش مشروطیت و جنبه های فکری و آرمانی آن پرداخته اند که به نوبۀ خود برای درک و فهم نقش تجّار و بازاریان در این جنبش سیاسی و اجتماعی سودمند هستند. از اهمّ این آثار کتاب های دکتر فریدون آدمیّت دربارۀ فکر آزادی و متفکران عصر مشروطیت به خصوص ایدئولوژی نهضت مشروطۀ ایران است که حاوی تجزیه و تحلیل روشنگری از آرمان های مشروطیت ایران و نقش تجّار در مجلس اوّل می باشد. کتاب دیگر که اطلاعات بسیار مفید و تحلیل ساده و قابل استفاده از نهضت مشروطیت ایران و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی و منشأ طبقاتی نمایندگان ادوار مختلف مجلس شورای ملّی دربر دارد، کتاب نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست دورۀ قانون گذاری، از خانم زهرا شجیعی است. کتاب احسان طبری زیر عنوان فروپاشی نظام سنتی و زایش سرمایه داری در ایران، نیز از نظر این که تحلیل تحولات اجتماعی و اقتصادی از دیدگاه خاص را مطرح می سازد، حائز اهمیّت است.

یازدهم، روزنامه های دورۀ ناصری و دورۀ مظفری است که برخی از آن ها اطلاعات بسیاری در زمینۀ موقعیت و نقش بازاریان و مسائل مالی و اقتصادی و تحوّلات فکری و آرمانی دربر دارند و در تحقیقات مربوط به این دوران باید مورد استفاده قرار گیرند. از مهم ترین این روزنامه ها وقایع اتّفاقیّه، روزنامۀ ایران، روزنامۀ اختر، روزنامه های ثریا و پرورش، روزنامۀ حبل المتین، روزنامۀ قانون، روزنامۀ شرف وشرافت، روزنامۀ ادبمی باشند.

منابع و مآخذ خارجی را نیز می توان به چند گروه تقسیم کرد:

یکم، سفرنامه ها و خاطرات که تعداد آن ها به چند صد جلد می رسد و تنها برخی از آنان حاوی مطالب قابل استفاده- از نظر موضوع مورد بررسی این تحقیق- می باشند، مانند سه سال در دربار ایران از دکتر فوریه، سه سال در ایران از کنت دو گوبینو، خاطرات کلنل کاساکوفسکی، خاطرات و سفرنامۀ نیکیتین، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، از هانری رنه دالمانی، سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران، که جملگی به زبان فارسی ترجمه شده اند. برخی از سفرنامه ها و خاطرات نیز که ترجمه نشده اند حاوی اطلاعات سودمندی می باشند، مانند کتاب پولاک دربارۀ ایران و کتاب های فریزروبنینگ و کرنیلوس.

دوّم، کتاب های تاریخ ایران مانند کتاب ملکم و کتاب سایکس و کتاب واتسن که به فارسی نیز ترجمه شده اند.

سوّم، کتاب هایی که به تحلیل اوضاع مالی و اقتصادی ایران در دورۀ قاجاریه پرداخته اند که در رأس آن ها کتاب قضیۀ ایران لرد کرزن قرار دارد و از نظر مالی و اقتصادی حاوی اطلاعات بسیار سودمند می باشد. کتاب دیگری که از اهمیّت خاص برخوردار است و حاوی آمار و ارقام سودمند است کتاب لورینی تحت عنوان «اقتصاد معاصر ایران و مسئلۀ پولی آن» می باشد که به زبان ایتالیایی در سال 1900 منتشر گردیده است. کتاب ویلهلم لیتن دربارۀ ایران که در سال1920 در برلن منتشر گردیده نیز حاوی اطلاعات سودمند فراوانی دربارۀ اوضاع اقتصادی ایران در آن زمان است. مقالۀ رابینو دربارۀ بانکداری در ایران نیز که در سال 1981 انتشار یافته حاوی اطلاعات سودمندی در این زمینه است. در این میان باید از مجموعۀ بسیار مفیدی که پروفسور چارلز عیساوی دربارۀ تاریخ اقتصادی ایران در قرن نوزدهم منتشر نموده و حاوی اسناد و مقالات باارزش فراوانی است و نیز از دورۀ دوازدهم مجلۀ مطالعات ایران که به همین موضوع اختصاص یافته است، نام برد.

چهارم، کتاب هایی که غربی ها دربارۀ شورش تنباکو و انقلاب مشروطیت ایران نوشته اند که خواه از نظر تحلیل هایی که به عمل آورده اند و خواه از نظر اسناد و مدارکی که ارائه داده اند، باید بررسی شوند. کتاب پروفسور ادوارد براون دربارۀ انقلاب مشروطیت ایران، کتاب ویکتور برار تحت عنوان انقلابات ایران، کتاب نیکی کدی تحت عنوان تحریم تنباکو در ایران، کتاب ایوانف تحت عنوان انقلاب مشروطیت ایران، و کتاب پاولویچ و دیگران تحت عنوان سه مقاله دربارۀ انقلاب مشروطۀ ایران، که جملگی نیز به فارسی برگردانده و منتشر شده اند و نیز گزارش رابینو دربارۀ مشروطۀ گیلان که در اصل به فارسی نگاشته شده است، حاوی مطالب سودمندی دربارۀ نقش تجّار و بازاریان در انقلاب مشروطیت می باشند.

پنجم، چندین مقاله که پژوهشگران ایرانی و غربی در دهۀ اخیر دربارۀ اوضاع اقتصادی، بازرگانی خارجی، تجّار و اصناف ایرانی در اواخر قاجاریه به زبان انگلیسی نگاشته اند که از آن جمله است دو مقالۀ خانم پروفسور لمبتون دربارۀ «مورد حاج نورالدین» و «مورد حاج عبدالکریم» و مقالات گیلبار دربارۀ «تجّار و انقلاب مشروطیت ایران» و «کشاورزی ایران در اواخر قاجاریه» و مقالات فلور دربارۀ «اصناف در ایران» و «تجّار ایران در عهد قاجاریه» و «گمرک در عهد قاجاریه» و مقالۀ وحید نوشیروانی دربارۀ «مقدمات تجاری شدن کشاورزی در ایران» و نیز مقالات نگارنده دربارۀ «موانع تاریخی رشد بورژوازی در ایران»، «تجّار شیراز در اواخر قرن نوزدهم»، «تجّار و اصناف و فراگرد توسعه در ایران قرن نوزدهم»، مطالبی را که برخی از محقّقان غربی دربارۀ اصناف اسلامی نگاشته اند نیز در شناخت خصوصیّات اجتماعی، اقتصاد و سیاسی انجمن های صنفی در دوران اسلامی از ارزش خاص برخوردارند، مانند اثر لاپیدوس دربارۀ شهرهای اسلامی در اواخر قرون وسطی و کتاب فرای دربارۀ بخارا که به فارسی نیز برگردانده شده است، و مقالات کائن، ماسینیون، بروکوزنتسوا دربارۀ اصناف در سرزمین های اسلامی.

ششم، اسناد و مدارک وزارت خارجۀ انگلستان دربارۀ ایرانِ اواخر قاجاریه که در ادارۀ اسناد عمومی (Public Record Office) و ادارۀ هند (India Office) در شهر لندن نگاهداری می شود. این مجموعۀ عظیم اسناد و مدارک که حاوی هزاران برگ گزارش و مکاتبۀ دیپلماتیک و کنسولی است از منابع بسیار غنی و باارزش، برای بررسی اوضاع کشور ما در اواخر قاجاریه می باشد. با آن که در مجموعه های گوناگون این اسناد می توان مطالبی دربارۀ اوضاع مالی و اقتصادی و نقش تجّار در تحوّلات این دوران به دست آورد، لکن مجموعۀ بزرگی که میان اهل تحقیق به نام گزارش های کنسولی معروف است، منحصراً به آمارهای بازرگانی خارجی و بررسی اوضاع اقتصادی و تجاری مناطق مختلف کشور و یا سراسر کشور اختصاص دارد. تدوین این گزارش ها، که از دهۀ 1860 به صورت گهگاهی آغاز گردید، در دهۀ بعد به صورت گزارش های متناوب سالانه درآمد و رفته رفته از مناطق پراهمیّت برای بازرگانی خارجی بریتانیا به سایر مناطق کشور نیز گسترش یافت. مفصل ترین و دقیق ترین این گزارش ها ، ابتدا برای بنادر و جزایر خلیج فارس و به خصوص برای بوشهر، بندرعباس و بندرلنگه تدوین و از اواخر قرن نوزدهم برای بندر خرمشهر (مُحَمّره) نیز تهیه شده است. سایر گزارش های کنسولی دربارۀ شیراز و فارس، اصفهان، یزد، کرمان، کرمانشاه، تبریز و آذربایجان، مشهد و خراسان، رشت و گیلان و مازندران در دست است. یک سلسله گزارش کنسولی نیز دربارۀ اوضاع اقتصادی کشور در دست است که حاوی اطلاعات سودمند دربارۀ اوضاع مالی و اقتصادی و مبادلات بازرگانی خارجی کشور و نوسانات آن می باشد. این مجموعۀ باارزش و اساسی در زمینۀ تاریخ اقتصادی ایران در اواخر قرن گذشته و اوایل قرن حاضر را که دکتر ناصر پاکدامن با لطف خاص در اختیار ما گذاردند، برای هر یک از شهرها بر حسب موضوعات اساسی طبقه بندی کردیم تا در ارتباط با موارد و مضامین تحقیق مورد استفاده قرار گیرد. بدیهی است از همۀ اطلاعات فراوانی که در این مجموعه وجود دارد، در تحقیق حاضر استفاده نشده و تنها از اطلاعاتی که مستقیماً با موراد و مضامین کتاب ارتباط داشته استفاده شده است.

بخش های دیگر اسناد و مدارک وزارت خارجۀ انگلستان شامل بخش عطیمی از مکاتبات دیپلماتیک است که با شمارۀ FO/60 ضبط گردیده و در واقع مادر کلیۀ پرونده های مربوط به ایران است. با آن که در خلال این مکاتبات مطالب بسیاری دربارۀ امور اقتصادی نیز یافته می شود، لکن عمدۀ تأکید آن ها بر امور سیاسی و دیپلماتیک و روابط بین المللی است. بخش دیگر با شمارۀ FO/539 و نیز مکاتبات محرمانه دربارۀ امور ایران با شمارۀ FO/881 ضبط است که حاوی برخی مطالب مربوط به روابط اقتصادی و به خصوص امور امتیازات بوده و از این نظر قابل استفاده است. به عنوان مثال دو مجلّد از این گزارش ها که مربوط به سال های 1872-75 و 1885 می باشد و به شماره های محرمانۀ FO/881:2710;5574 طبقه بندی شده، مجموعۀ مکاتبات و گزارش ها دربارۀ امتیازنامۀ رویتر است. و یا آن که گزارش مفصّل دیگری از رابینو در این مجموعه وجود دارد که اختصاص به امکانات معدنی ایران داشته و به شمارۀ محرمانۀ FO/881:9542 مربوط به سال 1892 طبقه بندی شده است. هم چنین گزارش هایی دربارۀ بانک شاهنشاهی در این مجموعه وجود دارد که اهمیت خاص دارد. بخش دیگری از این گزارش ها به وقایع زمان مشروطیت اختصاص دارد و حاوی مطالب سودمندی در این زمینه می باشد که به خصوص برای تحقیقات اختصاصی دربارۀ انقلاب مشروطه ضروری است. کلیۀ فهرست ها و بخش قابل ملاحظه ای از مطالب مجموعۀ FO/539 و تقریباً تمام مجلدات مجموعۀ محرمانۀ FO/881 با صرف وقت گردآوری شده و تاحد امکان مورد استفاده قرار گرفته است، لکن نظر به این که مستقیماً با موارد و مضامین این رساله ارتباط نداشته، انعکاس کمی در کتاب حاضر پیدا کرده است.

در این میان دو گزارش محرمانه دربارۀ شرح حال شاهزادگان، اعیان و تجّار در دست است که از اهمیت خاص برخوردار است و در این تحقیق مورد استفاده کامل قرار گرفته اند. اوّل گزارش کلنل پیکو است که در سال 1897 تهیه شده و دیگری گزارش جرج چرچیل است که در سال 1909 تدوین یافته است.

در این جا باید یادآور شد که برخی از اسناد و مدارک وزارت خارجۀ انگلستان به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده اند. مهم ترین مجموعه های این اسناد که به فارسی برگردانده شده اند یکی کتاب آبی مربوط به حوادث سال های 1908 تا 1912 است که در 5 مجلّد زیر نظر سردار اسعد در تهران منتشر گردیده و حاوی اخبار و اطلاعات سودمند بسیاری دربارۀ تجارت و تجّار است و دیگر بخشی از اسناد محرمانۀ وزارت خارجۀ انگلستان دربارۀ نهضت مشروطیت ایران است که حسن معاصر آن ها را گردآوری کرده و به فارسی برگردانده و تحت عنوان تاریخ استقرار مشروطیت در ایران منتشر نموده است.

هفتم، اسناد و مدارک دولت روسیۀ تزاری است که برای بررسی اوضاع اقتصادی و مالی و تجاری این دوران از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و تاکنون به علل گوناگون کم تر مورد بررسی قرار گرفته است. بخش عمده ای از این اسناد را عبدالله یف در کتابی که دربارۀ اوضاع اقتصاد و اجتماعی ایران در اواخر دوران قاجاریه تألیف نموده و سرشار از اطلاعات دست اول از آرشیوهای عظیم روسی است، مورد استفاده قرار داده است. تمامی این کتاب به همّت خانم مارینا کاظم زاده برای این تحقیق به فارسی برگردانده شده است. کتاب عبدالله یف که سرشار از اطلاعات دست اوّل دربارۀ اوضاع و احوال اقتصادی و اجتماعی دوران مورد نظر ما می باشد، در مورد مشخّصات تجّار بزرگ و به خصوص در مورد مشخّصات سرمایه گذاری هایی که اتباع روسیه در ایران کرده اند و نیز مشخّصات کارخانه های جدید که در این دوران تأسیس گردیده است، از منابع بی نظیر به شمار می آید و از همین رو در بخش هایی که مربوط به این موضوعات بوده است، از کتاب مذکور سود فراوان جسته ایم. بخش دیگری از اسناد و مدارک روسی به وسیلۀ ماروین انتنر در کتاب بارزشی که تحت عنوان روابط بازرگانی ایران و روسیه: 1828-1914، انتشار یافته مورد استفاده قرار گرفته است. این کتاب زیر نظر دکتر ناصر پاکدامن به وسیلۀ عطاء الله نوریان به فارسی برگردانده شده و در سلسله انتشارات بررسی و تحقیق دانشکدۀ اقتصاد در سال 1351 تکثیر شده است.

***

در این جا بر خود فرض می دانم از مؤسسات و کسانی که در انجام دادن این کار ما را یاری کرده اند، سپاس گزاری کنم. از اعضای کمیتۀ علوم انسانی و کارشناسان دفتر ترویج و توسعۀ پژوهش های علمی وزارت فرهنگ و آموزش عالی که تسهیلات لازم برای انجام دادن این تحقیق که جزئی از طرح پژوهشی «نقش بورژوازی در تحولات اقتصادی و اجتماعی ایران در قرن نوزدهم» است، فراهم ساخته اند و به خصوص از دکتر علی برزگر که در مراحل مختلف این تحقیق ما را یاری کرده اند، صمیمانه سپاس گزارم و لازم به یادآوری می دانم که بدون تأمین هزینه های این تحقیق از سوی شورای تشویق و توسعۀ پژوهش های علمی، که شامل حق التحقیق دستیاران و هزینه های مربوط به تهیۀ اسناد و مدارک و لوازم کار بوده است، گردآوری بسیاری از اطلاعات ضروری برای تدوین چنین رساله ای امکان پذیر نبود. در این جا ذکر این نکته ضرور است که مطالب مندرج در رسالۀ حاضر تنها بخشی از یافته های تحقیق مذکور را دربر می گیرد و نه تمامی آن را.

از دکتر هرمز حکمت که در تدوین و تنظیم «مقالۀ تجّار و اصناف و تحولات دوران قاجار» که به زبان انگلیسی انتشار یافته است، همکاری مؤثر داشتند و هم چنین از دکتر غفار حسینی که در وارسی و نقد مآخذ متعدد همان مقاله همکاری کرده اند، صمیمانه سپاس گزارم. از خانم مارینا کاظم زاده که کتاب عبدالله یف را برای استفاده در این تحقیق به فارسی برگردانده اند، سپاس فراوان دارم. از دکتر شهنواز که مجموعۀ اسناد محرمانۀ وزارت نفت خارجۀ انگلستان به شمارۀ FO/881 و نیزاسناد FO/539 را با تحمّل زحمت فراوان گردآوردند و در اختیار ما قرار دادند، سپاس دارم و توفیق ایشان را در انجام دادن تحقیقی که زمینۀ مشابهی با تحقیق حاضر دارد، آرزو می کنم. از خانم شهلا کاظم پور و نیز از آقایان احمد صدری و منصور مدرسی که دستیاران این تحقیق در فعّالیت مربوط به تجّار شیراز و مشخّصات اجتماعی اعیان و تجّار کشور و تحلیل محتوای مذاکرات مجلس اوّل بوده اند و زحمات زیادی در این راه متحمّل شده اند، متشکرم.

از دکتر ناصر پاکدامن که با سعۀ صدر مجموعۀ باارزش گزارش های کنسولی را در اختیار ما قرار داده و مطالب این رساله را خوانده و ما را راهنمایی کرده اند، تشکر فراوان دارم. از دکتر علی بنوعزیزی که در تمام مراحل این تحقیق و به خصوص در تدوین دو مقاله که به زبان انگلیسی منتشر شده است، ما را یاری کرده و راهنمای ما بوده اند، صمیمانه سپاسگزارم. همچنین از دکتر فریدون آدمیّت، دکتر ایرج افشار، دکتر علی اصغر مهدوی و دکتر وحید نوشیروانی که این نوشته را خوانده و در مواردی چند راهنمایی هایی سودمند کرده اند، سپاس فراوان دارم؛ و سرانجام از همکار ارجمند خانم پزشکپور که در تمام مراحل این تحقیق در چند سال گذشته با علاقه و هوشمندی ما را یاری نموده و امور عمومی تحقیق را سرپرستی کرده اند، صمیمانه سپاس گزارم.

در خاتمه باید یادآور شوم که مسئولیت هرگونه خطای نظری و هر اشتباهی در زمینۀ یافته های این پژوهش و یا هرگونه خطایی در باب تفسیر داده های تاریخی منحصراً با راقم این سطور است و هیچ گونه مسئولیتی در این زمینه ها متوجه استادانی که این رساله را خوانده و نویسنده را راهنمایی کرده اند، نمی باشد.

احمد اشرف

تهران، آبان ماه 1358

مشخصات کتاب حاضر، که به صورت فصل به فصل در نشریۀ میلیتانت منتشر می گردد، به شرح زیر است:

اشرف، احمد. «موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دورۀ قاجاریه»، انتشارات زمینه، چاپ اول، خرداد1359