وجه تولید آسیایی، مراحل امپریالیسم و سرمایه داری در ایران -۴/ مازیار رازی (نوشتاری و شنیداری)

وجه تولید آسیایی، مراحل امپریالیسم و سرمایه داری در ایران-۴

بخش دوم

پیدایش سرمایه داری ایران

بقیه از قسمت ۳

پایه های شکل گیری وقدرت گیری سیستمی مذهبی، خرافاتی و ارتجاعی که تا به امروز نیز ادامه دارد در دوران صفویه ریخته شد. ایدئولوژی روحانیت شیعه دردوران صفویه به علت عقاید واحکام واپس گرایانه و متحجر اسلامی عموما حتی از احکام وعقاید دستگاه دولتی، شخص شاه یا وزراء وسرداران سپاه  نیزارتجاعی تر بود. اگرچه در برهه هایی این دو کاملا ممزوج شده و دیوان دولتی این احکام را پایه خود قرار داد

اما به هرحال این احکام متفاوت واپس گرایانه اسلامی به روحانیون اجازه می داد که علیرغم ایفای نقش دلالی بین دولت ومردم و دولت وحکام محلی، نقش نسبتاً مستقل دیگری نیز برعهده بگیرند. آنان با اتکا به این احکام، منابع درآمد مستقل خود را سازمان دادند: منابعی مانند، خمس، زکات، حق امام، وغیره. اقداماتی که تا به امروزنیز توسط روحانیت شیعه تداوم یافته است.

این اقدامات باعث شد که روحانیت بتواند سهم کلانی ازمحصول اضافه جامعه را، عمدتا به طیب خاطر پرداخت کننده، ازآن خود کند. قدرت مالی آنان را قادر کرد که ابزار سرکوب ویژه خود را سازمان دهند که در صورت هرگونه امکان خطری، چه از سوی مردم و جه از سوی دربار، به نجات آنان بشتابند. شکل گیری دسته های قمه کش وقداره بند و لوطی های چاقو کش وچماقدارانی که  ازابتدای انقلاب  ۱۳۵۷ تا امروزسرکوب مردم را برعهده گرفته اند، ازهمان دوران آغازشد

بخش دوٍّم

پیدایش سرمایه داری درایران

دوران حکومت صفویه، درعین حال دوران انتقال تدریجی به نظام سرمایه داری نیز هست. دراین دوران، تجّار، که اندک اندک  به شکل  لایه ی جدیدی درجامعه  ظهور  کرده اند، اساس مبادلات خارجی را پایه ریزی می کنند؛ تجارت خارجی ابعاد وسیعی پیدا کرده و کالاهای مصنوع ابریشم و بخصوص شیشه وسرامیک ایرانی، از چین گرفته تا اروپا، صادرمی شود. به سخن دیگر، ما شاهد پیدایش مناسبات کالائی در درون وجه تولید آسیایی هستیم. همزمان با پیدایش و افزایش نقش تجّار، نقش محوری قدرت دولتی نیزرو به تعدیل وکاهش می رود.

به این معنا، می توان اذعان داشت که ما درواقع از دوران صفّویه وارد فاز انتقال از دوران وجه تولید آسیایی به وجه تولید سرمایه داری شده بودیم. امّا، این پدیده با آهنگی عادی پیش نرفت، زیرا دقیقا همین دوران مصادف می شود با کشف راه های دریایی جدید دربرای گسترش تجارت بین المللی. دور زدن دماغه ی امید توسط کشتی های اروپایی (عمدتاً هلندی، پرتغالی، اسپانیایی و انگلیسی)، وکشف آمریکا ودسترسی به هندوستان و چین؛ همه این اکتشافات جدید گشایش نوینی درتجارت کشورهای اروپایی ایجاد می کند.  درواقع  سرمایه داری اروپایی راه های دریایی تجارت جهانی را تحت کنترل خود درآورده، و تجارت ازطریق راه های زمینی که بسیار پرهزینه و پر مخاطره است، کاهش می یابد، که درنتیجه آن تجارت و تولید صنایع ابریشم، شیشه وسرامیک ایران که درپیش رونق گرفته بود، روبه اضمحلال می رود.

دراین هنگام ایران درگیر دورانی طولانی از ناامنی وهرج و مرج است، تا این که سرانجام  پس از چندین سال خلاء قدرت مرکزی، نادرشاه به قدرت می رسد. اوبا مقصرشمردن روحانیون به عنوان عوامل اصلی تمامی فساد وخرابی موجود، و در واقع به منظور کوتاه کردن دست آنان درقدرت حکومتی خود،  فرمان قتل و قلع و قمع آنان را صادر می کند. او بدین ترتیب موفق می شود که دولت مرکزی جدیدی را سازماندهی کند، اما این دولت مرکزی از قدرت چندانی برخوردار نیست.  دراین میان، قدرت نظامی کشورهای اروپائی مانند انگلستان، هلند، پرتغال و اسپانیا در سطح جهانی افزایش یافته و آنان را مبدل به نیروی نظامی عمده ای می کند که کنترل راههای دریایی دراختیار گرفته اند. دراین دوران ناوگان های پرتغالی و انگلیسي درخلیج فارس مستقر شده بودند، و دخالت گری نظامی و سیاسی آنان، به خصوص دخالت های دولت انگلیس، نقش دولت مرکزی درایران را تضعیف کرده بود.

وجه تولید آسیایی درایران پس ازکریم خان زند، دوره ای از هرج ومرج طولانی و ازهمپاشی  دستگاه دولتی را تجربه کرد و روحانیت تا حدود زیادی اعتبار و قدرت خود را ازدست داد؛ اما مجددا در دوره قاجار آنان به مناصب قدرت گمارده شدند. بخش عظیمی ازروحانیون که دردوره ی تهاجمات نادرشاه به عراق فرارکرده بودند، دردوره ی قاجار مجددا به ایران بازگشتند. محمد شاه قاجار،  به هنگام تاج گذاری، از پذیرش تاج نادری امتناع کرده و گفت که به جای آن شمشیر شاه اسماعیل صفوی را به کمرمی بندد، که این به معنای تلویحی کرنش درمقابل روحانیت ودلجویی ازآنان به حساب می آمد. او با این عمل به روشنی نشان داد که هدف وی ایجاد حکومتی برمبنای احکام مذهب شیعی خواهد بود. روحانیت شیعی در دوران قاجار، مجدداً دستگاه تئوکراتیک عریض و طویل و قوی خود را سازمان داده و علیه هرگونه اصلاحات اجتماعی قد علم می کند. آنان با اصلاحات امیرکبیر مخالفت کرده و شاه را مجاب به قتل او می کنند، شاهزاده عباس میرزا به علت اندیشه های نو و تلاشش برای مدرنیزه کردن ارتش ایران تکفیر می شود، و روحانیونی چون شیخ فضل الله نوری دردوران انقلاب مشروطه به صف ضد انقلاب پیوسته و در اشغال آذربایجان با ارتش تزار همکاری می کنند؛ خلاصه بنا به منافع تاریخی وطبقاتی خود به لاس زدن با استعمار و دربار می پردازند، گاه درکنارآنان هستند وگاه درصف مخالف.

بررسی وجوه دیگر تاریخ ایران و اروپا

تطور تاریخ در ایران، اساسا راه متفاوتی با تغییرات تاریخی دراروپا پیموده است. ما درایران هیچگاه شاهد تقسیم کار بین شهر و روستا، به مفهوم اروپایی آن نبوده ایم. البته درایران نیز شهرها شکل گرفتند، امّا این شکل گیری نه براساس تقسیم کار بین تولید صنعتی و پیشه وران و تولید کشاورزی وکشاورزان، بلکه برمبنای نیاز قرارگاهی برای تجمع وتمرکز بوروکراسی نظامی ـ اداری، یا اطراقگاهی برسرراه های تجاری، مثلاً شهرهای مسیر جاده ی ابریشم معروف ساخته شدند. درشهرهای ایران نیز پیشه ور و صنعتگر وجود داشت، اما برخلاف پیشه وران و صنعتگران مستقل اروپا که گاه به لرد و یا دوک خدمات مجانی عرضه می کردند، اینان عمدتاً مستخدمین و مواجب بگیران دولت بودند. مبادله ای بین شهر و روستا صورت نمی گرفت .روستاها خودکفا بوده وبرای قرن ها تغییری در آن رخ نمی داد و شهرها هم عمدتاً مراکز بورکراسی نظامی و اداری بشمارمی آمدند. جمعیت شهرنشین عمدتاً از مستخدمین دولتی تشکیل شده بود. اگرچه کم و بیش تجارت داخلی نیزجریان داشت، اما عمده آن برصادرات و واردات خارجی استواربود، که آن نیزپس ازفروپاشی اهمیت راه های زمینی تجارت بین المللی تدریجا کاهش یافت وآن لایه ی بزرگ تجار که می توانست نویدگر ایجاد طبقه ی جدیدی درمقابل دولت باشد، اساساً  دربدو پیدایش ازمیان رفت. درسطح داخلی نیزاستبداد افسار گسیخته به عنوان سدی در مقابل مناسبات کالایی وانباشت ارزش افزوده ، به شکل اروپایی خود، که منبع انباشت اولیه به شمار می آمد، عمل کرده و مانع رشد و تکامل آن می شد.

نفوذ امپریالیسم در ایران

نفوذ سرمایه داری جهانی در دوره های مختلف تاریخی درایران، همیشه اثرات مخرب اقتصادی ـ اجتماعی  فراوانی برجای گذاشت. دردوره ی اوّلیه، تجارت خارجی را از نابود کرد وفرایند انباشت اولیه سرمایه رابرای قرنها به عقب  انداخت. درحالی که همزمان رشد مبادلات کالایی دراروپا همگام با رشد تجارت جهانی ازطریق آبراه ها که باعث جهشی ناگهانی درانباشت اولیه سرمایه دراروپا شده بود، همچنان ادامه داشت. رکود مبادلات خارجی ایران به علت فعال شدن راه های دریایی موجب توقف انباشت اولیه دراین کشور گردید. نفوذ سرمایه داری در این دوران نه تنها تجارت را روبه نابودی کشاند، بلکه باعث مرگ تدریجی صنایع پیشه وران خرد ومراکز پیشه وری، شهرهایی مانند  تبریز، شیراز، اصفهان، مشهد، وغیره که رشد آنان درگرو گسترش تجارت خارجی بود، شد، ودرطولانی مدت،  این صنایع دست ساز بومی اندک اندک جای خود را به مصنوعات ساخت غرب دادند.

بقیه در قسمت ۵

فایل پی دی اف   (متن کامل نوشتاری جزوه در ۴۹ صفحه)