اعتراضات مهاباد و باز هم خلأ رهبری انقلابی
روز دوشنبه چهاردهم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۴، با انتشار اخباری مبنی بر خودکشی یک دختر جوان اهل مهاباد و از کارمندان هتل «تارا» به نام فریناز خسروانی که برای حفظ «ناموس» و جهت جلوگیری از تجاوز کارمند وابسته به «ادارۀ اطلاعات»، از طبقە چهارم این هتل خود را به پایین پرت کرده است، موجی از اعتراضات ابتدا در مهاباد و سپس در برخی از شهرهای کردستان آغاز شد. طی اعتراضات مهاباد، هتل تارا به آتش کشیده شد. اخبار دیگر، حاکی از محاصره و هجوم به ساختمان ادارۀ اطلاعات مهاباد بود. جمهوری اسلامی بلافاصله با اعزام نیروهای یگان ویژه از دیگر شهرهای مجاور مهاباد، دخالت نیروی انتظامی، به کارگیری تفنگ ساچمه ای و گاز اشک آور برای سرکوب اعتراضات، واکنش نشان داد. در این بین گزارش هایی از جان باختن چند معترض در اثر شدت جراحات وارده یا تیراندازی مستقیم نیروهای نظامی منتشر شده است. درحال حاضر مهاباد فضایی نظامی و امنیتی پیدا کرده، و عبور و مرور شهروندان کنترل می شود.
به دنبال این حوادث، عموماً یا با تحلیل هایی رو به رو بودیم که وارد جنبه های قضایی-پلیسی برای پی بردن به منشأ حادثۀ منجر به اعتراضات، و محکومیت ملی گرایی، مردسالاری و مفاهیم مذهبی مانند «ناموس پرستی» می شد؛ و یا بیانیه هایی از سوی احزب و سازمان هایی در اپوزیسیون چپ که با بروز چنین اعتراضاتی، به جای پی بردن به میزان بی ربطی خود به جنبش ها، همچون سابق تلویحاً مقام رهبری برای خود درنظر می گرفتند و از سطح تهییج فراتر نمی رفتند، بدون آن که به جنبش توضیح دهند مگر می توان یک «حزب» بود، اما حداکثر به صدور فراخوان آن هم با شعارهای گنگ و ناروشن بسنده کرد.
در شرایط متعارف، اخبار خودکشی، تجاوز به «ناموس» و نظایر آن، در بهترین حالت سر از حاشیۀ روزنامه ها و ستون «حوادث» درمی آورد، و متأسفانه چنان به امری معمول مبدل شده است که اغلب با توجه یا اعتراض اجتماعی قابل توجهی رو به رو نمی شود؛ اما این که چنین خبری در شهر مهاباد چنین سطحی از اعتراضات را رقم می زند، مستقیماً ما را به اعتراض انباشت شده و خشم فروخورده ای هدایت می کند که در تمام سال های گذشته فقط به دنبال مجرای خروجی می گشته است.
فشارهای اقتصادی و سیاسی
در جایی مانند مهاباد، سرکوب و استبداد همیشگی سرمایه داری جمهوری اسلامی، با تبعیض و ستم ملی علیه کردها توأم بوده است.
به عنوان یک نمونه به یاد داریم که چگونه در ۱۸ تیر ماه ۱۳۸۴، شوان قادری در مهاباد از سوی نیروهای امنیتی ایران به شکل فجیعی کشته شد. و حتی بنا به روایت شاهدان عینی، مأموران نیروی انتظامی بدن نیمه جان او را در خیابان های مهاباد گردانده بودند. به دنبال همین حادثه موجی از اعتراض در مهاباد و شهرهای کردستان آغاز شد که جمهوری اسلامی آن را با سرکوب گسترده و سنگین به خاک و خون کشید.
علاوه بر فشارهای سیاسی در اشکال مختلف، ما شاهد توسعه نیافتگی و عدم بهبود زیرساخت های اقتصادی در مهاباد بوده ایم که این خود بخشی از سیاست حکومت مرکزی نسبت به اقلیت های ملی است. فارغ از توسعه نیافتگی آذربایجان غربی در قیاس با سایر استان ها، اختلاف فاحشی از نظر توسعۀ صنعتی بین شهرستان های جنوبی استان (مانند مهاباد، میاندوآب، سردشت، نقده، پیرانشهر، تکاب، اشنویه و شاهیندژ) به چشم می خورد.
سال گذشته طبق ارقام رسمی نزدیک به ۳ هزار و ۴۰۰ بیکار در شهر مهاباد با جمعیتی در حدود ۱۵۰ هزار نفر وجود داشت. کشتارگاه نیمه فعال صنعتی، عدم بهره برداری از پتروشیمی و تعطیلی کارخانۀ واکسن سازی، خود به تنهایی بیش ترین تأثیر را در رشد نرخ بیکاری این شهر داشتند. این درحالی است که طرح احداث کارخانۀ پتروشیمی مهاباد در سال 1383 تصویب و کلنگ احداث آن در همان سال با حضور خاتمی بر زمین زده شد. این طرح که قرار بود تا سال ۱۳۸۶ به بهره برداری برسد، تا به امروز در زمان روحانی با گذشت تقریباً ۱۰ سال از آغاز آن، تنها بیش از ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است.
غیاب رهبری انقلابی
آن چه در این میان اهمیت دارد، نه «اصل ماجرا»، بلکه اعتراضات دامنه داری است که هم اکنون رخ داده و در پیش روی ماست؛ و تحلیل های شِبه روشنفکرانه، این دومی را در سایه روشن های اولی گم می کند. در این جا نه انگیزه ها و مفاهیمی همچون «ناموس پرستی»، بلکه مسألۀ شروع اعتراضات از آن ها حائز کمترین اهمیت ممکن است. تاریخ سرشار از چنین نمونه هایی است؛ سال ۱۹۰۵، کارگران روسیه در پشت «کشیش گاپون» و با سرودهای مذهبی و طلب مساعدت از تزار وارد عرصه شدند، اما یک حادثه، یعنی سرکوب «یکشنبۀ سیاه» آخرین حربۀ حفظ اعتراض در مدار موجود، یعنی مذهب را کنار زد. مسأله دقیقاً دخالتگری کنونی است که در غیاب آن، اعتراضات نمی تواند نسبت به نقطۀ شروع خود پیشرفتی داشته باشد. در مواجهه با «شایعۀ» سوء قصد یک مأمور وزارت اطلاعات به یک دختر جوان، دو راه بیش تر باقی نمی ماند؛ یا می توان همچون ماجرای پروندۀ ریحانه جباری، نظاره گر و دنبال کنندۀ دادگاه های مهیج و گزارش های داغ خبری بود، و یا رأساً خیابان ها را به دادگاه تبدیل کرد؛ و این دومی، راهی بود که مردم مهاباد انتخاب کردند، چرا که سرکوب های سیستماتیک سال های گذشته و حتی پیشینۀ تاریخی جنبش در این منطقه، کوچک ترین علاقه یا توهمی به اجرای «عدالت» از سوی حکومت را باقی نگذاشته است.
با اولین خیزش های مردمی، غیبت و نیاز به حزب پیشتاز انقلابی برجسته تر می شود، درست همان طور که بی نیازی و بی اثر بودن تشکلاتی مثل سندیکا و انواع «کمیته»هایی که برای این حوزه از دخالت گری های اساسی حتی یک کلمه تعریف نکرده اند، احساس می شود. در وضعیتی که هر بار جنبش تا مرز تقابل مستقیم با یک حکومت پیش می رود، هر بار نیز در غیاب این ابزار رهبری کننده مجدداً به عقب بازمی گردد. دست کم اعتراضات سال ۱۳۸۸ به بهانۀ «تقلب انتخاباتی» به یاد ما می آورد که چگونه آگاهی سیاسی یک جنبش به سرعت می تواند نسبت به آغاز آن رشد کند، اما بدون رهبری همین آگاهی به سادگی خنثی و فراموش شود. توان اعتراض در کف خیابان محدود است و ناگزیر فرسوده می شود؛ رشد آگاهی زمان گیر است و به سادگی می تواند با آگاهی وارونه ای که دستگاه حکومت تزریق می کند، خنثی شود. یک حزب پیشتاز انقلابی، به عنوان حزبی که سازماندهی نخستین و تنها انقلاب سوسیالیستی جهان را در کارنامۀ خود دارد، دقیقاً ظرفی است که برای حفظ و ارتقای آگاهی اجتماعی حاصل از مبارزه و رهبری آن در هر مرحله به سوی سرنگونی و تسخیر قدرت تعریف شده است. این که با گذشت بیش از سی سال احزاب چپ موجود هرگز نقشی در پیشروی جنبش نداشته اند- اگر نگوییم که در بسیاری موارد سدّ راه آن هم شده اند- نه فقط بی ارتباط بودن آن ها با جنبش را نشان می دهد، بلکه برای چندمین بار نشان می دهد که وظیفۀ مارکسیست های انقلابی تدارک و ساختن چه چیزی است. طی سال های گذشته، حوزه های فعالیت کاملاً وارونه شد. بخش وسیعی از «مارکسیست»هایی که باید خود را سازمان می دادند، به جای انجام این وظیفۀ اصلی حیاتی، تمام انرژی و امکانات شان را صرف ایجاد تشکلات کارگری «برای» کارگران کردند، بدون آن که اتفاقاً خود کارگران در این حوزه چندان فعال بوده باشند. با پیش آمدن اعتراضاتی نظیر مهاباد، اکنون می توان دید که حتی در صورت شکل گیری تشکلات کارگری، هیچ ابزاری برای هدایت اعتراضاتی از این دست وجود نخواهد داشت، که اگر وجود داشت اتفاقاً جنبش پیش از آن که طعم تشکل مستقل را هم بچشد، نقداً یک دولت سرمایه داری را سرنگون کرده بود.
«کمیتۀ اقدام کارگری» در مقطعی درست به این دلیل از سوی برخی فعالین سایر کمیته ها به زیر علامت سؤال می رفت که در یک بند از برنامه اش تدارک «دفاع» مسلحانه در مقابل سرکوب های رژیم را جزئی از اقدامات کارگری می دانست، و این بند را دقیقاً از همین مبارزات مردمی در کردستان استنتاج کرده بود، آن گاه که رژیم «شوآنه» را جلوی چشم همه به قتل می رساند، و برای خاموش کردن اعتراضات عمومی 8 نفر دیگر را نیز به قتل رساند، بدون این که دفاع مسلحی صورت گرفته باشد. اکنون باید از این تاریخ درس گرفت.
با حداقل یک روز اعتصاب عمومی در حمایت از اعتراضات مردم مهاباد، در کل استان کردستان، دامنۀ اعتراضات حداقل در سطح این استان گسترده خواهد شد. همواره لازم است یک قدم بعد از هر اعتراضی برنامه ریزی شود، فراخوان اعتصاب عمومی می تواند قدم تکمیلی اعتراضات مهاباد باشد.
مسألۀ ملی کرد
پتانسیل عظیمی که این چنین طی مدت کوتاهی رژیم را سراسیمه می کند، چرا نتواند فراگیر و سرآغاز یک خیزش انقلابی علیه سرمایه داری جمهوری اسلامی باشد.
سرنگونی دولت سرمایه داری به واسطۀ قهر انقلابی، تنها گزینه ای است که می تواند یک بار و برای همیشه مسألۀ ملی را نیز حل کند. کُردها همیشه زمانی به نوعی از خودمختاری نزدیک شده اند که یک خیزش انقلابی در سطح جهانی وجود داشته است. جمهوری خودمختار مهاباد که عمر کوتاهی داشت، در تاریخ جنبش انقلابی به ثبت رسیده است.
با ورود ارتش شوروی و بریتانیا به ایران در روز ۳ شهریور ماه ۱۳۲۰، ایران وارد کارزار جنگ جهانی دوم شد؛ و نخستین پیامد این تهاجم، خلع رضا شاه از قدرت بود که خود سابقه ای طولانی در سرکوب وحشیانۀ کرد ها (با جمعیتی در حدود ۱۰ درصد جمعیت ایران در آن مقطع) داشت: ممنوعیت زبان کردی، لباس ملی، نابودی طایفه ها و سایر سازمان های به واسطۀ اجرای برنامه های اعدام و تبعید و غیره. به همین دلیل اکثر کردها نه فقط از پیشروی ارتش سرخ شوروی در شمال ایران استقبال نمودند، بلکه خود را با سلاح های به جای مانده از نیروهای درحال عقب نشینی ایران نیز مسلح کردند. با وجود تعهد شوروی در این مقطع به حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران، و در نتیجه واکنش نسبتاً سرد به تلاش های اولیۀ کردها برای باز کردن باب روابط و مذاکرات با ارتش سرخ، دو عامل تأثیر نیرومندی بر بسیاری از کردها داشت؛ نخست، محکومیت تلاش های «متحدین» (آلمان نازی، ایتالیا، ژاپن و دیگر کشورهای متحد پیش از آغاز جنگ جهانی دوم) برای انقیاد دیگر ملل و دوم، طرح خواست آزادی سیاسی و حق تعیین سرنوشت ملل به دست خود؛ که بازتاب این مطالبات را می توان در شکل گیری «جمعیت احیای کرد» (کومه‌لهٔ ژیانه‌وهٔ کورد) در شهریور ۱۳۲۱ مشاهده کرد. مهاباد شهری کوچک با حدوداً 16 هزار سکنه در جنوب حوزۀ نفوذ شوروی بود، که آخرین بقایای نفوذ حکومت ایران در آن در اردیبهشت ۱۳۲۲ و با محاصره و نابودی پاسگاه پلیس در واکنش به سهمیه بندی شکر از بین رفت. نیرومندترین چهرۀ شهر، قاضی محمد بود که واحدهایی شبه نظامی را برای دفاع از شهر در برابر حملات و غارت دایر کرده بود. مهاباد به این ترتیب عملاً از حکومت تهران استقلال یافته بود. تقریباً یک ماه پیش از این نزدیک به ۱۰۰ نفر از اعضای کومله در تپه ای خارج از شهر جلسه ای را برگزار و کمیته ای مرکزی برای همکاری فعالیت ها در جهت رشد سازمان ترتیب داده بودند. قاضی محمد در سال ۱۳۲۳ به کومله پیوست.
این تحولات همراه بود با چرخش در استراتژی شوروی که درحال حاضر به دنبال پیروزی های نظامی بر آلمان نازی در وضعیت مساعدی قرار گرفته بود. اتحاد شوروی خواهان فشار بر حکومت ایران برای اعظای امتیاز نفت بود و درست به همین دلیل دفاع از جنبش های ملی در آذربایجان ایران و کردها را تابع همین خواسته و برگ چانه زنی خود کرد. در شهریور 1324، قاضی محمد و گروهی از رهبران برجستۀ کرد برای دومین بار به باکو دعوت شدند، و مذاکراتی را حول خواست کردستان مستقل با حمایت مادی و نظامی شوروی با میرجعفر باقروف، رئیس حزب کمونیست آذربایجان داشتند. طرح های پیشنهادی قاضی محمد مدتی پس از بازگشت نمایندگان اعزامی به مهاباد اجرا شد. «جمعیت احیای کرد» به «حزب دمکرات کردستان» تبدیل شد. در مانیفست این حزب نوپا، مواردی همچون آزادی، خودگردانی در ادارۀ امور محلی، خودمختاری در درون مرزهای ایران، آموزش و استفاده از زبان کردی، انتخاب یک شورای استانی برای کردستان به منظور نظارت بر دولت و امور اجتماعی، صرف کردن درآمدهای حاصله در کردستان در همین ناحیه، توسعۀ اقتصاد محلی، آموزش و بهداشت عمومی، وحدت و برادری با مردم آذربایجان و استقرار یک قانون واحد برای دهقانان و نجبا گنجانده شده بود.
در این میان قاضی محمد از ملامصطفی بارزانی که تقریباً ده‌هزار نفر شامل سه‌هزار جنگجو و دوهزار خانوار به همراه داشت، دعوت نمود تا به کردستان ایران بیاید. این عده در اطراف اشنویه و پیرانشهر و مهاباد و تکاب و چند جای دیگر به طور پراکنده ساکن شدند.
نهایتاً جمهوری خودمختار مهاباد در دوم بهمن ماه ۱۳۲۴ شکل گرفت، آن هم در شرایطی که حمایت مادی شوروی بسیار ناچیزتر از آن چیزی بود که کردها درنظر داشتند. منتها شوروی که خود زیر سلطۀ یک نیروی ضد انقلابی، یعنی بروکراسی استالینیستی قرار داشت، با تعهد خود به عقب نشینی از ایران در ازای دریافت امتیازات نفتی، عملاً جمهوری نوپای مهاباد را تنها و منزوی باقی گذاشت. با انعقاد قرارداد از جانب حکومت ایران با شوروی و نهایتاً حملۀ ارتش ایران به کردستان، جمهوری مهاباد تنها ۱۱ ماه دوام آورد. ارتش نهایتاً در ۱۶ آذر ۱۳۲۵ این جمهوری را سرنگون کرد، و قاضی محمد به عنوان نخستین رهبر حزب دمکرات و رئیس جمهور وقت به همراه بسیاری دیگر در میدان مرکزی شهر مهاباد به دار آویخته شد.
بعد از این شکست تاریخی و تراژدیک، برگی دیگری در تاریخ رقم خورد. این انقلاب کارگران ایران در بهمن 57 علیه رژیم شاه بود که به کردها در شمال، فرجه ای موقت و درجه ای خودمختاری همراه با ایجاد یک منطقۀ خودمختار بخشید، که مجدداً با تثبیت ارتجاع ضدّ انقلابی روحانیت درهم شکست.
وظیفۀ تاریخی پیش روی مارکسیست ها
بنابراین اگر در تمامی این مقاطع یک حزب انقلابی حقیقی وجود داشت، همه چیز به شکلی کاملاً متفاوت پیش می رفت. تحقق انقلاب سوسیالیستی در ایران دور نبود، و این انقلاب می توانست خودمختاری را نیز به کردها واگذار کند. می توانست آغاز انقلاب در سرتاسر خاورمیانه باشد، و در چنین بستری، مسألۀ کردها و کلیۀ اقلیت های ملی منطقه حل گردد.
وظیفۀ مارکسیست ها، مبارزه برای بازسازی خط رهبری انقلابی و برنامۀ سوسیالیستی است که تاکنون در غیابش بهترین فرصت های تاریخی برای انقلاب از میان رفته است. چنین مبارزه ای باید به یک برنامۀ انقلابی سوسیالیستی با هدف مالکیت عمومی و کنترل کارگری بر ذخایر غنی منطقه مسلح باشد تا بتواند زمینۀ مادی را برای آغاز حل این بحران چند جانبه از طریق برنامه ریزی دمکراتیک اقتصادی و ایجاد زیرساخت ها، مشاغل و استانداردهای زندگی برای همۀ افراد ایجاد کند. پشتیبانی بین المللی طبقۀ کارگر از مبارزات و جنبش حقوق دمکراتیک اقلیت ها در این کشور ضروری است. تنها یک برنامۀ انقلابی و انترناسیونالیستی که مبارزه علیه سرمایه داری و فرقه گرایی های مذهبی را با مبارزه برای حقوق برابر دمکراتیک، فرهنگی و مذهبی برای کلیۀ اقلیت ها پیوند بزند می تواند وضعیت موجود را به نفع دگرگونی انقلابی تغییر دهد.
پیش به سوی همبستگی داخلی و بین المللی با اعتراضات مردم مهاباد!
پیش به سوی تدارک اعتصاب سراسری!
پیش به سوی تدارک حزب پیشتاز انقلابی!
۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۴
